"Democratie is zoveel meer dan de helft plus één" aldus de Raad van State in haar algemene beschouwing van haar jaarverslag over 2024.
Democratie is een krachtige en rechtvaardige organisatievorm van de samenleving. Zij waarborgt de essentiële vrijheid en betrokkenheid van burgers, doet recht aan de pluriformiteit van de bevolking en legitimeert overheidshandelen. Daarmee is democratie zoveel meer dan getalsmatige besluitvorming van de helft plus één, waarbij ‘de meerderheid het voor het zeggen heeft’. Het is van cruciaal belang om dit volledige verhaal van de democratie te blijven vertellen en uit te dragen wat de democratische normen en waarden zijn die overheid en burgers, en burgers onderling, met elkaar verbinden. Juist nu, in een tijd dat de democratie van diverse kanten onder druk staat.
Dit is te lezen in de algemene beschouwing van het jaarverslag van de Raad van State over 2024. Deze keer gaat de beschouwing over de krachten en de kwetsbaarheden in de democratie.
Krachtig en kwetsbaar
De kracht van de democratie is tegelijkertijd haar kwetsbaarheid. Door het open karakter van het democratisch bestel kan dat bestel van buitenaf worden ondermijnd of van binnenuit worden uitgehold. Dat laatste gebeurt als krachten binnen en buiten het politieke domein aan democratie een zeer beperkte betekenis geven, namelijk die van een organisatie van machtsvorming door de meerderheid. In een democratie gaat het om zoveel meer: bescherming van minderheden, respecteren van fundamentele rechten, open ruimte voor maatschappelijk en publiek debat. En respect voor de rechter die wetten en regels toepast die democratisch tot stand zijn gekomen en de overheid aan die wetten en regels houdt.
Democratisch ethos
Tegenover de simpele en gevaarlijke duiding van democratie als de ‘majority rules’ en tegenover autocratische tendensen die in veel democratieën op dit moment zichtbaar zijn, moeten krachtige waarborgen staan voor de integriteit van onze democratische rechtsstaat en een duidelijk merkbaar democratisch ethos. Democratisch ethos ondersteunt verstandige democratische besluitvorming, uitvoering en omgang met elkaar, ook als de regels en de instituties soms piepen en kraken. Een diepgeworteld democratisch ethos is het beste antwoord op de kwetsbaarheid van het democratisch bestel. Een weerbare democratie stelt grenzen aan ondermijning of uitholling en spitst wetgeving daarop toe, onder meer door regels voor organisatie en financiering van en toezicht op politieke partijen, waaronder het partijverbod.
Burgerschap
Voor democratie en rechtsstaat zijn instituties als rechtspraak, media en wetenschap van fundamentele waarde. Zij moeten daarom beschermd en versterkt worden in hun functies en vrijheid. Maar ook daadwerkelijke betrokkenheid en participatie vanuit alle lagen van de bevolking is nodig. Een volwaardige democratie kan niet zonder democratisch burgerschap. Om dat te bevorderen staat de ontwikkeling van het democratisch ethos voorop. Dat begint bij voorbeeld- en voorleefgedrag van politici en publieke ambtsdragers en burgerschapsvorming in het onderwijs kan dat sterk bevorderen. Uiteindelijk is het ieders verantwoordelijkheid om het zorgvuldige gesprek aan te gaan in de publieke ruimte.
‘Werk in uitvoering’
Een volwaardige democratie is voortdurend ‘werk in uitvoering’. Democratie is niet gebaat bij stilstand. Zij vergt steeds onderhoud. De Nederlandse democratie staat onder druk en wordt bedreigd. Dat is zorgelijk, maar moet vooral een aanmoediging zijn om de kracht van het bestel te versterken en de kwetsbaarheid te verminderen. De lange democratische traditie van Nederland geeft daarvoor het vertrouwen.