Dossier Vuurwerkramp // Nieuwe docu over vuurwerkramp vertelt hoe overheid jarenlang eigen fouten verdoezelde
De gemeente Enschede had voor de vuurwerkramp in 2000 eigenlijk vervolgd moeten worden, vindt toenmalig hoofdofficier van justitie Roelof Jan Manschot. Maar hij liet zich overtuigen door zijn meerdere dat dat kansloos was. „Het voelt niet goed”, zegt hij nu in de Teledoc De Waarheid. Daarin kijken kopstukken terug op hun eigen rol. Hoe ze elkaar hielpen en… soms lieten vallen.
Schrijver : Lucien Baard
De vuurwerkramp in Enschede heeft, 20 jaar na dato, ook documentairemaker en Gouden Kalf-winnaar Pieter Fleury gegrepen. Niet het mysterie van het ‘eerste vlammetje’, wel de dynamiek rond een ramp als deze. Vooral de vraag: hoe zit het met dat kwetsbare evenwicht tussen ‘de macht’ en vertrouwen? Hoe zijn volksvertegenwoordigers omgegaan met het in hun gestelde vertrouwen?
Allemaal meekijken
„Vast staat dat er voor en tijdens de ramp allerlei dingen zijn misgegaan. Maar hoe gaan de verantwoordelijken daar achteraf mee om? Dat is voor mij de meest interessante vraag bij deze ramp. Dat wilde ik blootleggen. In hoeverre zorgt angst om de schuld te krijgen ervoor dat je wegduikt voor die verantwoordelijkheid? Is men open over wat er is gebeurd? Want als wij allemaal kunnen meekijken, dan kan iedereen ook zien wat er gebeurd is. En zo vertrouwen krijgen.”
Zo’n reconstructie is 20 jaar later door de huidige belastingaffaire relevanter dan ooit, zegt de cineast. „Ik zie parallellen met de toeslagenaffaire waar transparantie ontbreekt en jarenlang de eigen fouten zijn toegedekt, die uiteindelijk heel moeizaam boven tafel zijn gekomen. Want als je ziet hoe de Wet Openbaarheid Bestuur is toegepast: wel de documenten geven aan burgers en de pers, maar ze onleesbaar zwart lakken, zodat de openheid ver te zoeken is. Daarmee is de controle door de samenleving op de overheid gefrustreerd. Hoe kun je verwachten dat er dan nog vertrouwen is?”
Fascinerende blik achter de schermen
Dankzij Fleury is er, bijna 21 jaar na dato, nu opnieuw een documentaire over het Enschedese inferno, getiteld: De Waarheid. Op vrijdag 26 februari (22.15 uur, NPO2) wordt deze uitgezonden. De film biedt een fascinerende blik achter de schermen van een aantal betrokkenen die het toen deels voor het zeggen hadden. De burgemeester, de minister, de hoofdofficier, maar ook enkele ambtenaren die het ontplofte bedrijf moesten controleren.
Ze blikken terug op hun eigen rol. Het levert indringende gesprekken en uitspraken op. Zoals die van hoofdofficier van justitie Roelof Jan Manschot: „De gemeente is onmiskenbaar medeschuldig.” Of bijvoorbeeld het gesprek met toenmalig milieuambtenaar Nico ten Bosch, die vecht tegen opkomende tranen. Ten Bosch kreeg in het onderzoek naar de ramp in 2000 steeds meer het gevoel dat hij bij de overheid ‘de schuld’ moest krijgen. „Alsof ik het allemaal had gedaan.”
Nooit opgehelderd
De ramp kostte op 13 mei 2000 in Enschede aan 23 mensen het leven en legde een woonwijk in de as. De opnames van de twee explosies bij het bedrijf S.E. Fireworks zijn voor altijd iconische beelden, zoals het vallen van de Twin Towers in New York. Waardoor er brand ontstond bij de ontplofte vuurwerkopslag, is nooit opgehelderd. Wijlen André de Vries was verdacht van brandstichting maar de Enschedeër werd vrijgesproken. De overheid is voor de gemaakte fouten ‘onschendbaar’. Alleen de directeuren van het ontplofte S.E.Fireworks zijn voor de ramp veroordeeld.
Mede-eigenaar van het bedrijf Willie Pater berust in dat lot. Maar de ander, Rudi Bakker, strijdt tot op de dag van vandaag voor eerherstel. Hij wijst naar de gemeente, de rijksoverheid, de gemeente en de de brandweer als schuldigen voor de ramp en de doden. De afgelopen jaren kreeg hij hulp van de bekende klokkenluider Paul van Buitenen uit Breda, die een parlementaire enquête wilde afdwingen, zonder succes. Hij is gedesillusioneerd van het toneel verdwenen.
In de de documentaire kijkt Rudi Bakker naar de beelden uit 2001, van de presentatie van het officiële onderzoek naar de ramp. Hij had destijds als verdachte geen exemplaar gekregen van het onderzoeksrapport van de Commissie Oosting. „Ik kreeg meteen de schuld. Ik word er voor altijd op aangekeken.” Hij kijkt daarna zwijgend en verbitterd voor zich uit.
Waarom is overheid immuun?
Fleury hoopt dat in die cultuur een omslag komt (‘het moet echt anders’) en dat wellicht zijn documentaire daar nog brandstof voor levert. Hij is er niet op uit, zegt hij, dat zijn teledoc nog een nieuw onderzoek naar de vuurwerkramp afdwingt. Of zelfs een parlementaire enquête. „De klap ligt echt wel achter ons. Er is zoveel onderzoek al naar gedaan. Het onderzoek van Oosting Is in mijn ogen gedegen geweest. Het gaat mij meer om de vraag: waarom is de overheid in de uitvoering van haar taak strafrechtelijk immuun? Dat vind ik wel een probleem en ik begrijp eigenlijk niet waarom we dat zo hebben ingericht.”
De documentaire - bijna helemaal in zwart-wit opgenomen - begint bij de herdenking, vorig jaar mei. Mensen plechtig rond het monument met daarop de 23 namen van de doden in Roombeek. Er is eerbied voor hen. Maar daarachter sluimert het wantrouwen naar de overheid en het geloof in een doofpot. Een Enschedeër spuit zijn gal. ‘De hoge heren’ in Den Haag. Is dat verleden tijd? „Ach fuck op, daar word ik echt boos om hoor. Vertel toch gewoon de waarheid!”
Dat de overheid en de brandweer fouten hebben gemaakt, was kort na de vuurwerkramp al duidelijk. Het onderzoeksrapport van de Commissie Oosting legt de schuld primair bij S.E. Fireworks, maar spaart het rijk, de gemeente en de brandweer evenmin. Maar doet dat zonder een juridisch oordeel te vellen over strafbaarheid. Dat was aan justitie. En die vervolgde alleen de directeuren van het ontplofte vuurwerkbedrijf. Dat is het startpunt van de documentaire. Fleury: „Is het terecht dat de verantwoordelijke ambtenaren zo de strafrechtelijke dans ontspringen?”
Zonder twijfel medeschuldig
De toenmalig hoofdofficier van justitie Roelof Jan Manschot heeft er mee geworsteld, zegt hij openhartig in De Waarheid. Het was al wel bekend dat hij verder had willen gaan dan alleen S.E. Fireworks vervolgen. Maar voor het eerst in die lange tijd, is hij bereid om voor de camera terug te blikken. In zijn ogen is Enschede zonder enige twijfel ‘medeschuldig’. „We vonden destijds: als er maar één fatsoenlijk gaatje te vinden is, dan moeten we Enschede vervolgen. En laat de rechter dan maar oordelen”
Dat ging in zijn ogen ook op voor de brandweer, die vier mensen verloor bij de ramp. Het Openbaar Ministerie heeft de leiding van het korps gehoord. In de ogen van Manschot hebben fouten daar er ‘waarschijnlijk ook toe geleid’ dat een aantal mensen is omgekomen. „Dat geldt misschien niet voor alle 23. Maar voor een aantal mogelijk wel. Maar dan stuit je ook op de immuniteit van de overheid. Ze hadden dingen beter kunnen doen. Maar dat betekent niet dat ze vervolgbaar zijn.”
Want de overheid is onschendbaar wanneer ze fouten maakt in taken, die zij exclusief uitvoert. Zoals vergunningverlening en brandbestrijding. Dat gegeven is vastgelegd in de zogenoemde Pikmeerarresten, bekrachtigd amper een paar jaar voor de ramp.
Roelof Jan Manschot: „De gemeente is onmiskenbaar mede-schuldig aan de ramp. Als ik maar een fatsoenlijk gaatje had gevonden, hadden we moeten vervolgen.”
Geen fatsoenlijk gaatje
Manschot liet zich zodoende overtuigen dat er geen fatsoenlijk gaatje was voor een vervolging. En wel door de pas benoemde super-procureur generaal Joan de Wijkerslooth de Weerdesteijn, eerder gerenommeerd landsadvocaat. Die hamerde erop dat die jurisprudentie zo kersvers bekrachtigd was door de Hoge Raad, dat geen rechter zich daaraan zou branden.
Manschot: „Ik moet op zijn oordeel varen. Vervolgen zou voor de Enschedese bevolking niet goed zijn. We zouden verkeerde verwachtingen wekken. De mensen zouden denken dat de gemeente een pak voor de broek zou krijgen. Maar de uitkomst zou voorspelbaar en teleurstellend zijn.”
- „Hoe voelde dat voor U persoonlijk?”, vraagt documentairemaker Pieter Fleury.
- Manschot zonder aarzeling: „Niet goed.”
Hij zegt het niet letterlijk, dat hij er nog steeds spijt over voelt, maar zijn gezicht spreekt boekdelen.
Het is achteraf de vraag of het voor veel Enschedeërs niet veel erger is, dat justitie het helemaal niet heeft geprobeerd. Het geeft voeding aan complotdenkers en het gevoel dat er een doofpot bestaat. In wezen galmt nog de kreet van de overspannen Frits Pril na bij het rampterrein: Wat wordt hier verzweeg’n? De Tukker probeerde kort na de ramp met zijn auto door de afzetting van het rampgebied te rijden. Die beelden staan bij velen nog op het netvlies.
Hoofdrolspelers laten in hun ziel kijken
In Fleury’s zoektocht laten behalve Manschot nog meer hoofdrolspelers van toen zich voor de camera in hun ziel kijken. In de documentaire leggen ze voor een belangrijk deel de schuld bij anderen. Rudi Bakker bij de overheid. Minister Klaas de Vries bij de gemeente. Burgemeester Jan Mans bij de minister en zijn ambtenaren. En ambtenaren op de, overigens destijds ook aantoonbaar falende, adviseurs van Defensie.
Aanvankelijk kijken de geïnterviewden gewoon terug op 13 mei: waar ze waren, wat ze deden, wat ze voelden. Maar naarmate de tijd vordert krijgen de gesprekken scherpe randen. Ze kijken terug op hun eigen rol. Over hoe ze samenwerkten in het onderzoek naar de ramp, of … elkaar soms ook lieten vallen in dit drama.
Jan Mans: „De ambtenaren hadden het laten lopen. Ik was wel verantwoordelijk, niet schuldig.”
‘Daar ga jij niet over’
Bijvoorbeeld hoe oud-minister Klaas de Vries meteen na de ramp de Enschedese burgemeester Jan Mans te hulp schiet. Hoe Mans vooral zelf de regie wil houden. En hoe de twee bestuurders uiteindelijk tegenover elkaar komen te staan. Klaas de Vries, die aan de burgemeester vraagt: „Zou je niet eens nadenken of je niet moet aftreden?” Waarop Jan Mans fel en gepikeerd reageert: „Daar ga jij niet over.”
Mans die op zijn beurt weer wijst naar een rapport van de Rijksoverheid, waar hij niet over heeft kunnen beschikken. Een rapport over een explosie in een vuurwerkfabriek in Culemborg in 1991. „Daar staat nu precies in wat er in Enschede is misgegaan. De ramp had niet hoeven gebeuren.” De wijzende vinger naar Den Haag.
Voor De Vries zelf was aftreden geen optie. „Over ministeriële verantwoordelijkheid worden zoveel dwaze dingen verteld.” De burgemeester is verantwoordelijk, zegt hij tegen Fleury. En Mans bleef ook. Hij mocht van de gemeenteraad blijven. Mans reageert tegen de cineast geïrriteerd op die formulering: „Hoho! Dat klinkt als: laat die lummel maar zitten. Ik kreeg vertrouwen, dat is iets heel anders.”
Klaas de Vries: „Over ministeriële verantwoordelijkheid wordt zoveel onzin gezegd.”
‘Zij hadden het laten liggen’
Zo schetst de teledoc meer van die schurende gebeurtenissen. Bijvoorbeeld hoe burgemeester Jan Mans eerst voor zijn ambtenaren gaat staan, dat de vergunning in orde was. Later worden meerdere ambtenaren geschorst, overgeplaatst en soms ontslagen, nadat gebleken is dat er op de vergunning en de controle het nodige valt af te dingen.
- Fleury: „Dat is nogal wat.”
- Mans: „Zij hadden het toch ook laten liggen.”
- Fleury: „Jij niet?”
- Mans: „Ik was bestuurlijk verantwoordelijk. Maar niet schuldig. Ik bemoeide me niet met de vergunningen.”
Eén van die ambtenaren is dan Nico ten Bosch. Eén van de buurtbewoners die bij de ramp al zijn bezittingen kwijtraakte, zegt over hem: „Die ambtenaar moet door een hel gaan. Hij heeft de vergunning verleend en dit is het gevolg ervan.”
Ten Bosch praat zelf voor het eerst heel openlijk over zijn gevoelens en angsten van die tijd. Het is een aangrijpend beeld in de film, waarin hij tegen opkomende tranen vecht. „Ik realiseerde me: er moet iemand de schuld krijgen, dat kan niet anders. En ik had het gevoel dat ze die bij mij wilden neerleggen. Wie? De overheid. Ik had geen idee welke krachten daarachter zitten.”
Hij heeft een enorme druk gevoeld. „Alsof ik het allemaal had gedaan. Ik heb wel eens gedacht: had mij maar gestraft. Dan is het ook klaar en kunnen we verder. Het was knetterhard.” Ten Bosch is destijds als ambtenaar een tijd als verdachte aangemerkt door justitie, maar dus niet vervolgd. Hij vindt dat hij naar eer en geweten heeft gehandeld en heeft op zijn beurt ook z’n redenen om weer naar ‘Den Haag’ te wijzen. Hij voer op de adviezen van Defensie, waar de expertise over explosieven moet zitten. In 2000 bleek al snel dat die adviseurs de boel niet voor elkaar hadden. „Als ik die niet kan vertrouwen…”
Nico ten Bosch: „Het voelde alsof ik bij de overheid de schuld moest krijgen. Alsof ik het gedaan had.”
Alle ballen op Nico
Fleury neemt zijn pet af voor Ten Bosch. „Na één voorgesprek zei hij: kom maar. Hij deed ook geen poging om stukken in zijn voordeel aan te passen in de montage. Nico laat heel veel van zichzelf zien. Dat gevoel: ‘had mij maar veroordeeld…’ Phoe. We zijn er in Nederland ook best goed in om de schuld op één mannetje te schuiven. Dat proefde je: alle ballen op Nico. Aan de ene kant had je het strafrecht. Daar zijn de overheid en de medewerkers niet aangepakt. Maar daarbuiten heeft het persoonlijk voor meerdere ambtenaren wel gevolgen gehad. Dat wordt wel eens vergeten.”
Fleury heeft vele uren in Enschede rondgelopen. Hij is anders naar de stad gaan kijken en de ramp. „Toen ik in Roombeek stond, zag ik pas hoe groot het is geweest. Maar niet alleen vanwege de omvang van het rampgebied. Ook de waanzinnige impact die het heeft gehad. Iedereen die ik er over sprak, heeft een verhaal. Ze hebben het allemaal nog scherp op hun netvlies. Ook de minister.”
Gaan we stenigen?
Fleury zou wensen dat justitie destijds meer lef had getoond. „Enschede werd niet vervolgd om de bevolking geen kater te bezorgen als het niet zou lukken. Maar het besluit om van vervolging af te zien, heeft ook gevolgen gehad. Wantrouwen. En het is nog steeds niet stil in Enschede. We moeten echt af van die onschendbaarheid als het zo faliekant misgaat bij de overheid. In sommige andere landen kan een overheid wel worden vervolgd. Wij blijven heen en weer schieten tussen twee uitersten: gaan we stenigen? Of gaan we het achter gesloten deuren houden?”
S.E. Fireworks directeur Bakker voelt zich duidelijk gestenigd. „Ze schelden me nog altijd uit voor moordenaar.” Maar hij vertikt het om te verhuizen naar een plek waar hij niet zo bekend is. „Al ga ik 2000 kilometer ver weg: heb je hetzelfde probleem.” Fleury: „Hoezo, dat snap ik niet?” Bakker: „Nou, omdat het zo is. Kijk maar eens in de spiegel.”
Bronnen : Tubantia – De Stentor – AD - Gelderlander
en
https://rudibakker.nl/ https://twitter.com/RudiBakker/status/1358533467949182981